Wie zegt dat? Samen geschiedenis een plek geven
De tentoonstelling is voorbij en leeft voort
Zondag 20 augustus 2023 was de laatste dag dat de tentoonstelling Wie zegt dat? Samen geschiedenis een plek geven te zien was in Museum Van Loon. Na een langdurig en intensief participatietraject – dat begon in de zomer van 2021 – ging op 6 april jongstleden Wie zegt dat? open. Een tentoonstelling over koloniaal verleden en doorwerking; over samenleven en samenwerken in het hier en nu; over ruimte nemen om ruimte te claimen. In levensgrote boxen met semitransparant gaasdoek, gebouwd in de stijlkamers van het museum, vertelden deelnemers aan het participatietraject hún verhaal, en stond de vaste collectie van het museum in dienst daarvan.
De tentoonstelling leeft voort in de hoofden en harten van bezoekers, die prachtige reacties gaven:
‘Revolutionaire tentoonstelling.’
‘Gedurfd om de andere kant van dezelfde geschiedenis ervóór te zetten.’
‘Bewondering voor het moedige proces dat alle deelnemers hebben doorlopen.’
‘Erkenning van gedeelde geschiedenis maakt het een begin van een gezamenlijke geschiedenis.’
‘Dank voor deze integere tentoonstelling.’
‘Een echte mind-changer.’
‘Eindelijk voelde ik me gezien.’
En de tentoonstelling zelf leeft ook verder door! Hoewel de fysieke tentoonstelling afgelopen is – en er ook bezoekers zijn die er naar uitzien om de oorspronkelijke kamers weer te zien – zal Wie zegt dat? online blijven voortbestaan. We werken momenteel aan een digitale 3D-versie van de tentoonstelling, zodat deze ook in de toekomst te bezoeken blijft via deze site. Bovendien integreren we informatie uit onze tijdelijke tentoonstellingen in de informatie bij onze vaste collectie in een nieuw presentatie-format, dat in 2024 wordt uitgerold.
In de tussentijd staat hieronder beknopt de informatie over de tentoonstelling:
Blauwe salon
Thema: Familie & Voorouders
De Blauwe Salon was voorheen de ontvangstruimte van de familie Van Loon waar de portretten van Thora en Willem Hendrik van Loon hangen. Nu zijn de portretten van de voorouders van verteller Wonny Stuger geprojecteerd over de 'heer en vrouw des huizes'; Dirk Andreas Ralf en Hendrina Heirath. Zij werden geboren in slavernij op plantages in mede-eigendom van de familie Van Loon en trouwden in 1894. Als eerbetoon aan het echtpaar staan de familiefoto’s van de nakomelingen verspreid door de ruimte.
Eetkamer
Thema: Macht aan tafel
In de eetkamer staat een tafel gedekt met servies, zilver en glaswerk. Verteller Eartha Rodgers bevraagd wie de machthebbers waren die aan tafel zaten en wie aan tafel hebben moeten zitten. De tafel is nu gehalveerd en gedekt met servies en etenswaren uit de voormalige koloniën en middels videoschermen zitten vier personen met roots uit deze streken, aan tafel. Zij bevragen de koloniale machthebbers die een connectie hebben met dit huis.
Rode salon
Thema: Creating Space
De Rode Salon werd gebruikt als rookkamer voor het ‘old boys network’, waar vaak sterke verhalen werden verteld over de geportretteerden aan de muur. Vertellers Nathifa en Zuwena Elshot hebben de 17e eeuwse portretten letterlijk verkleind om ruimte te maken voor anderen: “De museum portretten hebben gezelschap gekregen, met het doel meer mensen herkenning te bieden. We hebben onze kennis en ons netwerk vertaald naar aanwezigheid” aldus Nathifa en Zuwena.
Tuinkamer
Thema: Stilte
In samenwerking met SpeakUpWorld organiseert Museum Van Loon bijeenkomsten en workshops voor jongeren om het gesprek gaande te houden. In de looptijd van de tentoonstelling zullen de resultaten van deze bijeenkomsten de Stiltekamer vullen, opdat we de stilte blijven doorbreken.
Drakensteynkamer
Thema: Perspectieven
In de Drakensteynkamer brengt verteller Milou Francisca het leven van Willemina Balk – geboren in Berbice uit een zwarte moeder en een witte vader – tot leven. Willemina was begin 19de eeuw in Amsterdam en leerling op de tekenacademie van de gebroeders Andriessen. Middels een serie prenten van Christiaan Andriessen wordt het verhaal van Willemina Balk zichtbaar gemaakt, precies vóór de Andriessen-wandbeschildering die normaal gesproken de kamer domineert.
Schaapjeskamer
Thema: Gemengde Afkomst
Verteller Sãdiqãh Salentijn neemt bezoekers mee in de dualiteit die ze als jongere van gemengde afkomst voelt in het huis en de vele vragen die het bij haar oproept: “Ik voel me verscheurd in deze kamer. In eerste instantie heb ik gevoelens van herkenning en warmte. De kamer doet me veel denken aan m’n oma: de bruine meubels, de geur, het hout. Tegelijkertijd komen er allerlei vragen bij me op. Hoe zouden mijn zwarte voorouders zich in deze kamer voelen?” Haar uiteenlopende gedachtes vertelt ze middels fictieve gesprekken die te beluisteren zijn in de Schaapjeskamer.
Rode Slaapkamer
Thema: Parallelle Tijden
In de Rode Slaapkamer – waar normaal gesproken koning Willem I een prominente rol heeft – speelt het historische familieverhaal van verteller Wouter Neuhaus de hoofdrol. Willem I introduceerde in de 19de eeuw het systeem waaronder Wouters voorvader vanuit Ghana werd geronseld voor het KNIL in voormalig Nederlands-Indië. Wouter is de stem van zijn opa Cordus, die na de Tweede Wereldoorlog naar Nederland verhuisde, en die zijn levensverhaal met de bezoeker deelt.
Vogelkamer
Thema: Meedragen en Overdragen
De Vogelkamer is de kinderkamer van het huis, en herbergt met archief van het museum. Onder het thema Meedragen en Overdragen stelt verteller Djé-rimo via zijn gedichten de vraag wat hij – zelf net vader geworden – van zijn Molukse achtergrond en cultuur wil overdragen aan zijn zoon; en welke trauma’s die hij zelf met zich meedraagt, beter niet aan de volgende generatie worden overgedragen. Joël Laurens stelt de orale verteltraditie binnen de Marroncultuur letterlijk tegenover de papieren archieftraditie.
Een verdere toelichting op de tentoonstelling:
Op 7 april, aan de vooravond van het Nationaal Herdenkingsjaar Slavernij, opende ‘Wie zegt dat? Samen geschiedenis een plek geven’ in Museum Van Loon. De tentoonstelling is het indringende en kwetsbare resultaat van een gezamenlijke zoektocht naar betekenisgeving. In samenwerking met Imagine IC, SpeakUpWorld en deelnemers uit hun netwerken zet het museum een volgende stap in het maatschappelijke gesprek over het koloniale verleden, waaronder de erfenissen van het slavernijverleden. De partijen slaan de handen in één om meer herkenning in de publieke ruimte van musea te creëren. ‘Wij vinden het van belang dat de geschiedenis die heden ten dage nog doorwerkt erkend wordt en vanuit de verschillende communities wordt verteld. Binnen de vaste collectie in musea wordt dit vaak nog vanuit een wit-eurocentrisch perspectief verteld’ aldus SpeakUpWorld. Ook volgens Imagine IC ‘levert deze participatieve samenwerking een duurzame bijdrage en verrijking aan nieuwe narratieven binnen het museum en de collectie’.
In levensgrote boxen, gebouwd in de historische kamers van het museum, wordt de kijker meegenomen door acht vertellers in hun verhaal. De vaste collectie speelt een bijrol, alleen zichtbaar als die in dienst staat van het verhaal in de box. De verhalen zijn divers van aard: zo speelt in de Rode Slaapkamer het historisch familieverhaal van Wouter Neuhaus de hoofdrol, en niet de ‘gebruikelijke’ Johanna Borski en Koning Willem I. Willem I introduceerde in de 19de eeuw het systeem waaronder Wouters voorvader vanuit Ghana werd gerekruteerd voor het KNIL in Indonesië. In de Drakensteynkamer brengt Milou Francisca het leven van Willemina Balk – geboren in Berbice uit een zwarte moeder en een witte vader – tot leven, achter de schilderingen van Jurriaan Andriessen vandaan; Willemina was begin 19de eeuw in Amsterdam en leerling op de tekenacademie van de gebroeders Andriessen. In de Tuinkamer draait het om het doorbreken van stilte en wordt gedurende de tentoonstelling de aanwezigheid van de bestaande ruimte bedekt door stemmen uit het nu.
Gijs Schunselaar, directeur Museum Van Loon: ‘Wie zegt dat?’ is na ‘Aan de Surinaamse grachten’ (2019) een volgende stap in de actieve rol die wij hebben in het maatschappelijke gesprek over het koloniale verleden en de doorwerking ervan. Na een imponerend participatieproces en met zijn opvallende verschijningsvorm hopen we dat de tentoonstelling perspectieven op ‘ruimte’ en ‘agency’ een impuls kan geven.’ ’Wie zegt dat?’ gaat gepaard met een educatief programma voor basisscholen en een publieksprogramma. Voor actuele informatie: www.museumvanloon.nl/wiezegtdat.
Achtergrondinformatie projectpartners
De deelnemers en vertellers
In de zomer van 2021 startte een serie participatiegesprekken, waarin deelnemers uit het netwerk van Imagine IC met het team van Museum Van Loon en met elkaar in gesprek gingen over het koloniale verleden, doorwerkingsmechanismen, en de (on)zichtbaarheid hiervan in de publieke ruimte, zoals ook museale collecties. Het gesprek verlegde zich vervolgens naar Museum Van Loon en diens collectie. Deelnemers – met (Afro-)Caribische, Aziatische en Afrikaanse roots, een oudere generatie en een jongere generatie (biculturele) jongeren – bestudeerden de plek ‘Museum Van Loon’ en de collectie in de context van een koloniaal verleden. Uit dit proces, dat begeleid werd door Jules Rijssen van Imagine IC, Surya Nahumury van SpeakUpWorld en Victor van Drielen van Museum Van Loon, kwam een aantal onderwerpen, verhalen en thema’s naar voren. In een latere fase heeft ook SpeakUpWorld een participatief traject opgestart specifiek met hun achterban. De deelnemers zijn geïnteresseerde en geïnformeerde burgers die alle 49 hun tijd, kennis en energie aan het tentoonstellingsproject hebben gegeven. Een selectie van de deelnemers heeft tijdens het proces aangegeven open te staan voor een verdergaande rol in het project en zijn de vertellers in de tentoonstelling.
Imagine IC – www.imagineic.nl
Imagine IC is een gespreksplek voor erfgoeddemocratie. Met en vanuit de Bijlmer organiseert Imagine IC gesprekken over die dingen van ons dagelijks leven die we als erfgoed willen toevoegen aan de stedelijke en landelijke collecties. De gesprekken worden in huis en op locatie gerealiseerd, in bijeenkomsten, tentoonstellingen en educatie. De methode van participatief verzamelen wordt verder gedeeld met collega’s in het erfgoedveld nationaal en internationaal. Imagine IC werkte eerder samen met Museum Van Loon in voorbereiding op de tentoonstelling Aan de Surinaamse grachten (2019). Wie zegt dat? is een voortzetting en verdieping van die samenwerking.
SpeakUpWorld – www.speakupworld.nl
SpeakUpWorld is een community platform ontstaan in Amsterdam-Zuidoost in 2017, waar voornamelijk Black, Indigenous and People of Color (BIPOC) regelmatig bij elkaar komen om maatschappelijk relevante onderbelichte onderwerpen met elkaar uit te diepen. Daarnaast heeft SpeakUpWorld als doel om kennis over te dragen aan de jongere generatie. Aan beide groepen biedt SpeakUpWorld tools om aan hun persoonlijke ontwikkeling te kunnen werken. SpeakUpWorld is opgericht door Surya Nahumury (cultureel antropoloog, creatief producent, coach en community builder), Lesny Heikerk (psycholoog, coach, sociaal en cultureel ondernemer en community builder) en Vesla Braafheid (ondernemer, docent en community builder).
Museum Van Loon – www.museumvanloon.nl
Opengesteld voor publiek biedt Museum Van Loon sinds 1973 de bezoeker de unieke mogelijkheid om de woning van een Amsterdamse regentenfamilie te bezoeken. Het huis – ca. 1672 voltooid – is sinds 1884 aan de familie Van Loon verbonden en is ingericht met de familiecollectie meubelen, zilver, porselein en portretten. De bezoeker staat oog in oog met de bewoners van toen en ervaart de wooncultuur in de oorspronkelijke historische omgeving en sfeer. De geschiedenis van de familie Van Loon geeft daarbij aanleiding voor het organiseren van tijdelijke tentoonstellingen met de familiegeschiedenis, het huis of de collectie als uitgangspunt. In 2013 organiseerde het museum de hedendaagse kunsttentoonstelling Suspended Histories, gebouwd op het VOC-verleden van de familie Van Loon. De tentoonstelling Aan de Surinaamse grachten uit 2019 dook dieper in de WIC-kant van de familiegeschiedenis. Wie zegt dat? is een vervolgstap waarbij multidirectionaliteit en co-creatie door participatie centraal staan.
COLOFON
Speciale dank aan: alle 49 deelnemers, Wonny Stuger, Eartha Rodgers, Nathifa en Zuwena Elshot, Milou Francisca, Wouter Neuhaus, SãdiqãhSalentijn en Djé-Rimo.
Begeleiders participatietraject: Jules Rijssen (Imagine IC), Surya Nahumury (SpeakUpWorld), Victor van Drielen (Museum Van Loon)
Inhoudelijke inbedding: Richard Kofi, Chantal Tjin en Mark Ponte
Tentoonstellingsontwerp: Zaïra Pourier en Jimmy Stegeman
Art direction: Kapooow
Educatie-advies: Britt-Marie van der Drift, Lieke Beks
Making-of film: Marlyn van Gool (Gado Gado films)
Communicatie: Okra Agency (Charlene Austin en Keesje Heldoorn)
Dit project is mogelijk gemaakt door:
Mondriaan Fonds | Provincie Noord-Holland | Gemeente Amsterdam | Amsterdams Fonds voor de Kunst | Prins Bernhard Cultuurfonds | VSBfonds | Zabawas
Museum Van Loon
Keizersgracht 672, 1017 ET Amsterdam
Museum Van Loon is zeven dagen per week geopend tussen 10 en 17 uur